Atelier Dordrecht

De resultaten van het IABR–Atelier Dordrecht werden in 2020 gepresenteerd in de tentoonstelling The High Ground, onderdeel van de 9e editie van de Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam, Down to Earth.

De stad Dordrecht is kwetsbaar voor overstromingen. Al jaren wordt daarom gewerkt aan een zogenaamde meerlaagse veiligheidstrategie. In het geval van extreme stormen die maar kort van tevoren kunnen worden voorspeld, is daarbij ook eventuele evacuatie aan de orde. In het slechtste scenario kunnen naar schatting maar 20.000 van de 120.000 inwoners het eiland op tijd ontvluchten. De achterblijvers moeten naar de hogere verdiepingen in het overstroomd gebied, ‘verticale evacuatie’ zoals de veiligheidsstrategie dat benoemt. Maar op zolder kunnen zoveel mensen het niet lang uithouden terwijl ze vandaar relatief ook lastig zijn te evacueren.

Gelukkig is er een mogelijk alternatief, waar betere condities de kans op slachtoffers kleiner maken, en dat is evacueren naar hoger gelegen, buitendijks gebied. De Staart, het stadsdeel ten oosten van de oude binnenstad van Dordrecht, tussen het Wantij en de Beneden-Merwede, voldoet aan die voorwaarden. En vanwege zijn goede toegankelijkheid vanaf het water ligt het ideaal voor de volgende stap van de evacuatie: het in veiligheid brengen van mensen naar andere locaties in het land. Dit alternatief is onder leiding van Adriaan Geuze (West 8) onderzocht in het IABR-Atelier Dordrecht.

Door zijn ligging kan De Staart uitstekend dienen als een grootschalige shelter bij overstromingen. Maar het is wel een ingewikkeld gebied. De Staart is nu half woonwijk – een sociaal kwetsbare woonwijk die deels op een voormalige gifbelt ligt – en half industriegebied, met veel chemische bedrijven. Er is een vuilverbranding die warmte aan het warmtenet levert, een drinkwaterbedrijf, een flink spaarbekken en een penitentiaire inrichting. Terwijl de locatie uniek is, tussen twee rivieren, het historisch centrum vlakbij en het natuurgebied in de Biesbosch om de hoek. 

Het Atelier Dordrecht onderzocht hoe De Staart zou kunnen worden ingericht als een veilige, zelfvoorzienende shelter. Waarbij de aanpak als hefboom kan dienen voor het in gang zetten van een duurzame gebiedsontwikkeling die mede een oplossing biedt voor de bouwopgave van de stad. In Dordrecht moet ruimte worden gevonden voor tenminste 6000 nieuwe woningen binnen de bestaande stad. Daarnaast is er de noodzaak banen te creëren voor de nieuwe maakindustrie en ruimte te maken voor de energietransitie en een nieuwe verbinding met water en natuur.

Resultaten van Atelier Dordrecht: Kansenkaart De Staart

De Kansenkaart van Adriaan Geuze (West 8) laat zien dat de unieke ligging van De Staart, relatief hoog en omringd door water, en gelegen pal naast de Biesbosch, veel mogelijkheden biedt. Het gebied kan gaan functioneren als een nieuwe, duurzame leefomgeving én als vluchthaven in geval van (water)noodsituaties. De waterveiligheid als hefboom-aanpak dwingt tot een focus op de buitenruimte, op de nadruk op blauw-groene componenten en op het prioriteren van goede verbindingen. Zo ontstaat een flexibel, duurzaam, sociaal-inclusief en klimaatadaptief kader voor de ontwikkeling van De Staart.

Om De Staart uit zijn isolement te halen worden over en langs het Getijdewater, de zuidoever van de Wantij, verbindingen aangelegd die langzaam verkeer en voetgangers directe toegang verschaffen tot de binnenstad en vice versa, en die de parel van het gebied, de Biesbosch, ontsluiten. Het Wantij-getijdenpark en de Dordttrack vormen hiervoor de ruggengraat. Zij zorgen voor toegankelijke, natuurvriendelijke oevers die kunnen functioneren als evacuatieroute in geval van nood. Direct gekoppeld aan verschillende buurten ontstaan aan het water nieuwe stedelijke ontmoetingsplekken: het Staartpaviljoen, Zagerij Nachtegaal en een stadsstrand. Ook worden de wateroevers verbeterd zodat de unieke biodiversiteit van de Biesbosch kans krijgt om te floreren.

De Staart transformeert vervolgens naar een gemengd en vitaal woon-werkgebied in verschillende stedelijke dichtheden en met een eenentwintigste eeuws spectrum aan subculturen, werklocaties, gebouwtypen en woonvormen; ze wordt coöperatief, collectief én individueel, grondgebonden en amfibisch. Hernieuwbare energie, zoals zonne- en windenergie, wordt gecombineerd met aquathermische energie uit het Wantij. Circulariteit is een voorwaarde. De toekomst kan beginnen.

Atelier Dordrecht: deelopdrachten

In het voorjaar van 2020 formuleerde Adriaan Geuze de concrete ontwerpopgaves van Atelier Dordrecht en stemde deze af met de IABR en de gemeente Dordrecht. Vijf deelopdrachten werden uitgezet bij de ontwerpbureaus VenhoevenCS, Studio Donna van Milligen Bielke, EGM architecten, PosadMaxwan en West 8. De bureaus is gevraagd alle Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties mee te nemen in het ontwerpproces, conform de doelstellingen van de IABR.

Beginnen bij buitenruimte

Studio Donna van Milligen Bielke stelt samen met Ard de Vries Architecten, dat de ontwikkeling van de buitenruimte leidend moet zijn in een sociale en duurzame ontwikkeling van De Staart.

In het dagelijks gebruik functioneert de openbare ruimte straks als verblijfplaats met alle specifieke kwaliteiten die daarbij gewenst zijn. En in geval van overstroming moet diezelfde buitenruimte razendsnel kunnen worden omgevormd tot een doeltreffende infrastructuur voor evacuatie.

PosadMaxwan: wonen op en aan het water

Met het ontwerp voor een drijvende stad in voormalig spaarbekken Grote Rug onderzocht ontwerpbureau PosadMaxwan hoe ontwikkeling op het water kan bijdragen aan duurzame verstedelijking en tegelijkertijd een uniek woonklimaat kan opleveren.

Waar huidige waterwijken vaak bestaan uit ontoegankelijke woonenclaves in een lage dichtheid, onderscheidt Waterstad De Grote Rug zich door een mix aan functies, aantrekkelijke openbare ruimte en een bebouwing tot zes lagen hoog die bestaat uit een duurzame houtconstructie en drijft op demontabele piepschuim modules. Energie wordt uit water en wind opgewekt en regenwater wordt opgevangen om in de woningen te kunnen gebruiken. Vervoer gebeurt te voet over een dicht netwerk van pieren en middels een openbaar, elektrisch deelbotensysteem. Ruimte voor auto’s is niet nodig zodat hoge dichtheid gecombineerd kan worden met groene, biodiverse buitenruimte. Centraal staat in iedere buurt een hub waar voorzieningen, moestuin en werkplekken worden gedeeld, zodat op het water een duurzame, inclusieve gemeenschap kan ontstaan.

West 8: nieuwe fietsroute verbindt

Met het oog op de waterveiligheid zijn snelle verbindingen nodig. Het ontwerpbureau West 8 stelt daarom een nieuwe recreatieve (fiets)route voor, de Dordttrack, die loopt van het centrum van Dordrecht over De Staart naar Gorinchem.

Dankzij die schaalvergroting krijgen ook lokale plekken een stedelijk belang. Zo kan een buurthuis omgevormd worden tot een paviljoen met strandje waar men vanuit heel de regio naar toe kan. Flauwe oevers maken het water toegankelijker en breiden de recreatieve mogelijkheden uit: het Wantij wordt een ultiem speelparadijs. Kleinschalige plekken voor recreatie kunnen dankzij de waterveiligheid als hefboom-aanpak een tweede functie krijgen. Zo wordt niet alleen hun uitstraling en potentie voor dagelijks gebruik groter, maar tijdens een evacuatie kunnen ze tevens worden gebruikt als cruciale centrale verdeelpunten die veel mensen dan reeds relatief gemakkelijk weten te vinden.

EGM: multifunctioneel en energieneutraal gebouwtype

Als De Staart een stad met hoge dichtheid en veel extra functies moet worden, en in geval van nood als tijdelijk toevluchtsoord moet dienen, dan vraagt dat om een flexibel gebouwtype. EGM architecten stelt een multifunctioneel en energieneutraal gebouw voor, dat goedkoop en snel geproduceerd kan worden.

Dit duurzame gebouw is voor verschillende typen bewoners aantrekkelijk. De multifunctionele plint is ideaal voor startende bedrijven, omdat de huren laag kunnen blijven. Het is opgebouwd uit verschillende modules, een standaardunit kan op verschillende manieren ingedeeld, gecombineerd en uitgebreid kan worden. Zo faciliteren de appartementen verschillende woonwensen. Boven de plint is ruimte vrijgelaten die ingevuld kan worden met publieke functies, ook voor mensen uit de buurt die niet in het gebouw wonen of werken, en waar in tijden van watersnood een groot aantal evacuees kan worden opvangen. Binnen is er onder meer een marktplein en zijn er ontmoetingsplekken, op het groene dak is ruimte voor urban farming. Het resultaat is een rijk en divers woon-werkcomplex dat samenwerking en gemeenschap faciliteert, ook in tijden van nood.

VenhoevenCS: herkenbare vluchtroute

De waterveiligheid als hefboom-aanpak benadrukt de noodzaak van goede verbindingen omdat De Staart altijd snel, maar niet met de auto, bereikbaar moet zijn voor evacuees. Het IABR–Atelier pleit daarom voor drie nieuwe bruggen over het Wantij die De Staart beter voor langzaam verkeer ontsluiten en het uit het huidig isolement halen.

Ontwerpbureau VenhoevenCS onderzocht wat dit betekent voor het dagelijkse mobiliteitssysteem en stelt een nieuwe, herkenbare route voor die De Staart beter met de rest van Dordrecht verbindt en in geval van een ramp functioneert als een veilige en voor iedereen reeds vertrouwde vluchtroute. Nieuwe voorzieningen langs de route, bijvoorbeeld een theater of een mobiliteitshub, functioneren tijdens een ramp als eerste opvangplek voor evacuees terwijl ze in het dagelijkse gebruik een verbindend element zijn in het stedelijk weefsel. Door de route te integreren in het nieuwe Stadspark XL ontstaat er een landschappelijke verbinding met de Dordtse Biesbosch. De ranke constructie, gebouwd met duurzame materialen, creëert een aantrekkelijk alternatief voor autoverkeer met nieuwe, rechtstreekse verbindingen die bestaande barrières in de stad opheffen.