Atelier São Paulo

De locatie voor de eerste samenwerking was Paraisópolis, met haar ruim 70.000 bewoners een van de grootste favelas in São Paulo en letterlijk ingeklemd tussen upscale appartementscomplexen.

Test Site Paraisópolis

Het onderzoeksteam onder leiding van IABR Curator Kees Christiaanse, Maria Teresa Diniz (SEHAB) en Rainer Hehl (ETH Zürich) sprak met de bewoners, deed ontwerpend onderzoek en ontwikkelde plannen in workshops in Rotterdam en São Paulo en aan de ETH in Zürich. Deze plannen werden publiekelijk bediscussieerd en tentoongesteld op de 4e editie van de Rotterdamse biennale eind 2009 begin 2010, om daarna in april en mei 2010 in São Paulo en Rio de Janeiro, Recife, Londen, Milaan en Berlijn te worden getoond, en vervolgens ook gerealiseerd te worden.

Het resultaat was een daadwerkelijke verbetering van de leefomgeving van ruim 70.000 mensen, met name van hun toegangsmogelijkheden tot de stad, haar voorzieningen en de formele economie. Maar ook de werkmethoden van SEHAB zelf veranderden als gevolg van de samenwerking. Maria Teresa Diniz, projectleider Paraisópolis van SEHAB verwoordde het zo: "De samenwerking met de IABR bleek veel intensiever en productiever dan alleen het uitwisselen van ideeën. We bespraken de rol van architecten en stedenbouwkundigen, hoe hun werk zou kunnen bijdragen aan een beter leven in de stad, aan een Open City, een veel breder perspectief dus. In het begin kenden we het werkmodel van de IABR helemaal niet: een test site waar het werk al in uitvoering is? Hoe kun je nu een ontwerp bespreken dat zich in zo’n vergevorderd stadium bevindt? Maar toen Paraisópolis in een laboratorium voor de Open City veranderde, bleek het uiterst vruchtbaar onze werkwijze te bespreken met deskundigen uit andere delen van de wereld. Onze methoden werden bevraagd en daardoor moesten we ze opnieuw overdenken en aanpassen."

Cabuçu de Cima


Al terwijl de projecten die de IABR en SEHAB in het kader van de 4e IABR: Open City ontwikkelden voor de favela Paraisópolis van tekentafel naar tentoonstelling gingen, besloten de twee partijen de samenwerking voort te zetten. Het belangrijkste doel daarbij was, in de woorden van Elisabete França, de directeur van SEHAB "... om vooral de nadruk te leggen op het belang van verstedelijkingsprojecten voor de zogenaamde informele stad, waarbij die niet als uitzondering gezien moet worden, maar als een gebied dat moet worden geïntegreerd in het totale stedelijke weefsel."

Op verzoek van de IABR trad architect Fernando de Mello Franco, samen met zijn partners bij MMBB Arquitetos, Marta Moreira en Milton Braga, op als local curator. De Mello’s werk richt zich op de relatie tussen de wijze waarop de vooral op industriële productie gerichte infrastructuur van São Paulo zich de afgelopen eeuw heeft ontwikkeld en welke rol dat heeft gespeeld bij het functioneren van de stad voor haar bewoners, en dat nog doet.

Test Site Cabuçu de Cima

Op initiatief van De Mello werd als Test Site het gebied Cabuçu de Cima gekozen, aan de noordoost kant van São Paulo. Het gebied is emblematisch in de zin dat het veel karakteristieke stedelijke problemen en uitdagingen in zich verenigt – zoals informele stadsontwikkeling, ernstige waterproblematiek, bedreigde ecologische systemen als de Serra da Cantareira, het grootste binnenstedelijke regenwoud in de wereld, en een gebrekkig mobiliteitsnetwerk – terwijl het op het kruispunt van belangrijke toekomstige ontwikkelingen ligt.

De Rodoanel, de nieuwe ringweg, en de strategische ligging nabij het internationale vliegveld Guarhulos maken dat Cabuçu de komende decennia nog veel meer dan nu hét belangrijke distributiecentrum voor de noordoost kant van São Paulo zal worden, en dat is de kant die deze economische grootmacht verbindt met twee andere belangrijke spelers, Rio de Janeiro en Belo Horizonte.

Hoe de bedreigingen, de problemen, de belangen van de bewoners en de sociaal-economische kansen samen te brengen in één integrale strategie? Hoe daarbij uit te gaan van de kracht van het bestaande? Dat waren en zijn de opgaven in Cabuçu de Cima.
 Het atelier verkende daarom, in de woorden van De Mello, "... manieren om economische groeiprocessen, de druk op het ecologische systeem en de wensen van de bevolking met elkaar in overeenstemming te brengen en dat is precies wat deze metropool, die zich op een kritiek punt in haar transformatie bevindt, op de agenda moet zetten. Het is hoog tijd dat São Paulo gaat nadenken over een andere manier van stad maken.

Connecting the Dots

Op 1 december 2016 kreeg de burgemeester van São Paulo, Fernando Haddad, in Mexico City de 2016 Grand Prize van de Mayors Challenge van Bloomberg Philantropies uitgereikt: 5 miljoen dollar om uitvoering te geven aan de plannen zoals die worden voorgesteld in het onderzoeksproject Connect the Dots.

Connect the Dots is een IABR partner project dat op uitnodiging van IABR–directeur George Brugmans door de dienst Stedelijke Ontwikkeling van São Paulo werd ontwikkeld en te zien was op de IABR in 2016. De wortels van het project liggen in het ontwerpend onderzoek van de IABR-Test Site São Paulo (2010-2012).

Fernando de Mello Franco en de IABR

De architect Fernando de Mello Franco, toen partner van het bureau MMBB, was lid van het curatorenteam van de 5e IABR in 2012. Hij gaf aan Braziliaanse kant leiding aan de Test Site waar een Braziliaans-Nederlands team de complexe relaties tussen stedelijke ontwikkeling, sociale woningbouw, het faciliteren van kleinschalige productie en infrastructuur onderzocht tegen de achtergrond van de noodzaak om stad te maken voor mensen, om een sociaal inclusieve agenda te bevorderen middels de stedenbouw. Hier lag ook de kiem voor de “next economy”- agenda die tot de IABR 2016, The Next Economy zou leiden.

In 2013 werd De Mello Franco wethouder van Stedelijke Ontwikkeling van São Paulo waarna hij enkele van de op de Test Site ontwikkelde ideeën in de praktijk bracht, waaronder het project Connect the Dots. Na toekenning van de prijs schreef hij: “IABR has been, once more, a valuable tool for me, since [the invitation to participate in] IABR–2016 was the trigger for the development of the initial research of Connect the Dots”.

Lees voor meer informatie het essay Connect the Dots van Fernando de Mello Franco in de catalogus van IABR 2016, The Next Economy.

Meer lezen over Connect the Dots? Download dan de PDF hieronder.